Risk Arayışı
Risk arayışı, bireylerin veya kurumların, potansiyel kayıplara rağmen daha yüksek getiri elde etme umuduyla riskli seçenekleri tercih etme eğilimidir. Bu davranış, riskten kaçınmanın tam tersidir ve genellikle beklenen değer teorisi gibi rasyonel karar alma modelleriyle çelişir. Risk arayışı, psikoloji, ekonomi, finans ve yönetim gibi birçok disiplinde incelenen karmaşık bir olgudur.
İçindekiler
-
-
-
1. Tanım ve Temel Kavramlar
Risk arayışı, bir bireyin veya kuruluşun, kesin bir kazancı daha düşük beklenen değere sahip riskli bir seçeneğe tercih etmesidir. Bu, özellikle potansiyel kayıpların çok yüksek olduğu durumlarda irrasyonel bir davranış olarak kabul edilebilir. Örneğin, kesin olarak 50 TL kazanmak yerine %50 olasılıkla 100 TL kazanmayı veya %50 olasılıkla hiçbir şey kazanmamayı tercih etmek, risk arayışını gösterir.
Temel kavramlar şunlardır:
- Riskten Kaçınma: Riskli seçeneklerden kaçınma ve kesin kazançları tercih etme eğilimi.
- Risk Nötrlüğü: Bireyin riskli ve risksiz seçenekler arasında beklenen değerlerine göre karar vermesi.
- Beklenen Değer: Bir olasılıkla ağırlıklandırılmış olası sonuçların ortalaması.
- Fayda Fonksiyonu: Bireyin bir sonuçtan elde ettiği memnuniyet veya tatmin düzeyini gösteren matematiksel fonksiyon.
2. Risk Arayışını Etkileyen Faktörler
Risk arayışı davranışı birçok faktörden etkilenir:
Psikolojik Faktörler
- Duygusal Durum: Heyecanlı, stresli veya korkmuş olmak, risk alma davranışını etkileyebilir.
- Bilişsel Yanlılıklar: Aşırı güven, iyimserlik yanlılığı ve kontrol yanılsaması gibi bilişsel yanlılıklar, risk değerlendirmesini çarpıtabilir.
- Kişilik Özellikleri: Dışa dönüklük, dürtüsellik ve yenilik arayışı gibi kişilik özellikleri, risk alma eğilimini artırabilir.
Ekonomik Faktörler
- Gelir ve Servet: Düşük gelirli bireyler, hayatta kalma amacıyla daha riskli kararlar alabilirken, yüksek gelirli bireyler daha yüksek getiri elde etmek için risk alabilir.
- Finansal Okuryazarlık: Finansal konularda bilgili olmayan bireyler, riskleri doğru değerlendiremeyebilir ve daha riskli yatırımlar yapabilir.
- Ekonomik Koşullar: Ekonomik belirsizlik ve resesyon dönemlerinde, bireyler daha riskli kararlar alabilir.
Sosyal ve Kültürel Faktörler
- Sosyal Normlar: Risk alma davranışını teşvik eden veya engelleyen kültürel değerler ve normlar.
- Akran Etkisi: Başkalarının riskli davranışlarını gözlemlemek, bireyin kendi risk alma eğilimini etkileyebilir.
- Medya: Medyada riskli davranışların abartılı bir şekilde sunulması, bireylerin risk algısını çarpıtabilir.
3. Risk Arayışının Nedenleri
Risk arayışı, çeşitli psikolojik ve davranışsal nedenlere dayanır:
Beklenti Teorisi
Daniel Kahneman ve Amos Tversky tarafından geliştirilen beklenti teorisi, insanların kayıplara kazançlardan daha fazla tepki verdiğini ve küçük olasılıklı olaylara aşırı önem atfettiğini öne sürer. Bu teoriye göre, bireyler kayıp alanında risk arayışına girerlerken, kazanç alanında riskten kaçınma eğilimi gösterirler.
Kaybetme Korkusu
Kaybetme korkusu, bireylerin bir şeyi kaybetme olasılığından duydukları güçlü olumsuz duygudur. Bu duygu, bireyleri kayıpları önlemek için daha riskli kararlar almaya yönlendirebilir.
Referans Bağımlılığı
Bireylerin kararlarını bir referans noktasına göre değerlendirmesi durumudur. Bu referans noktası genellikle mevcut durum veya beklentilerdir. Referans noktasının altında kalan sonuçlar kayıp olarak algılanırken, üstünde kalan sonuçlar kazanç olarak algılanır.
Aşırı Güven
Aşırı güven, bireylerin kendi yeteneklerine ve bilgilerine abartılı bir şekilde inanmaları durumudur. Bu durum, riskleri olduğundan daha düşük tahmin etmelerine ve daha riskli kararlar almalarına neden olabilir.
4. Risk Arayışının Sonuçları
Risk arayışı, bireyler ve toplum için hem olumlu hem de olumsuz sonuçlar doğurabilir.
Finansal Piyasalar
- Spekülasyon: Risk arayışı, finansal piyasalarda spekülasyonu artırabilir ve balon oluşumuna yol açabilir.
- Yüksek Getiriler: Riskli yatırımlar, yüksek getiri potansiyeli sunabilir, ancak aynı zamanda büyük kayıplara da neden olabilir.
Girişimcilik
- Yenilikçilik: Risk arayışı, girişimcileri yenilikçi ve yaratıcı projeler geliştirmeye teşvik edebilir.
- Başarısızlık: Riskli girişimler, başarısızlık olasılığı yüksek olabilir ve büyük finansal kayıplara neden olabilir.
Kumar
- Bağımlılık: Risk arayışı, kumar bağımlılığına yol açabilir ve bireylerin finansal ve sosyal hayatlarını olumsuz etkileyebilir.
- Kaybettirme: Kumar, büyük kayıplara neden olabilir ve bireylerin mali durumunu kötüleştirebilir.
Sağlık Davranışları
- Sağlıksız Alışkanlıklar: Risk arayışı, sigara içme, alkol tüketimi ve sağlıksız beslenme gibi davranışlara yol açabilir.
- Kaza Riski: Riskli davranışlar, trafik kazaları ve diğer yaralanma risklerini artırabilir.
5. Risk Arayışı ve Risk Algısı
Risk arayışı, bireyin risk algısıyla yakından ilişkilidir. Risk algısı, bireyin bir durum veya faaliyetle ilgili riskleri nasıl değerlendirdiği ve algıladığıdır. Risk algısı, objektif risk düzeyinden farklı olabilir ve bireyin deneyimleri, inançları ve duygusal durumu tarafından etkilenebilir.
Risk arayışına giren bireyler, riskleri olduğundan daha düşük algılayabilir veya riskli davranışların potansiyel faydalarını abartabilir. Bu durum, rasyonel karar alma süreçlerini engelleyebilir ve bireyleri zararlı sonuçlara yol açabilecek riskli kararlar almaya yönlendirebilir.
6. Risk Arayışı ve Karar Alma
Risk arayışı, karar alma süreçlerini önemli ölçüde etkiler. Geleneksel karar alma modelleri, bireylerin rasyonel ve beklenen değeri maksimize etmeye çalıştığını varsayar. Ancak, risk arayışı davranışı, bu varsayımlarla çelişir ve bireylerin duygusal, psikolojik ve sosyal faktörler tarafından etkilendiğini gösterir.
Risk arayışına giren bireyler, kararlarını verirken potansiyel kazançları ve kayıpları farklı şekilde değerlendirirler. Kayıp alanında, kayıpları önlemek için daha riskli seçenekleri tercih edebilirken, kazanç alanında daha temkinli davranabilirler.
7. Risk Arayışını Ölçme Yöntemleri
Risk arayışını ölçmek için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır:
- Anketler ve Ölçekler: Bireylerin risk alma eğilimlerini değerlendirmek için kullanılan standartlaştırılmış anketler ve ölçekler.
- Deneysel Oyunlar: Bireylerin farklı risk düzeylerine sahip seçenekler arasında seçim yapmalarını gerektiren oyunlar. Örneğin, kumar oyunları veya yatırım simülasyonları.
- Davranışsal Deneyler: Gerçek hayattaki riskli durumları taklit eden deneyler. Örneğin, finansal yatırım kararları veya sağlıkla ilgili kararlar.
- Nörolojik Yöntemler: Beyin aktivitesini ölçerek risk alma davranışının nörolojik temelini anlamaya yönelik yöntemler. Örneğin, fMRI (fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme).
8. Eleştiriler ve Sınırlamalar
Risk arayışı kavramı, bazı eleştirilere ve sınırlamalara sahiptir:
- Basitleştirme: Risk arayışı, insan davranışının karmaşıklığını basitleştirebilir ve diğer önemli faktörleri göz ardı edebilir.
- Bağlama Bağımlılık: Risk arayışı, duruma ve bağlama bağlı olarak değişebilir ve genel bir eğilim olarak genellemek yanıltıcı olabilir.
- Ölçme Zorluğu: Risk arayışını ölçmek zordur ve kullanılan yöntemlerin geçerliliği ve güvenirliği tartışmalı olabilir.
- Rasyonellik Tartışması: Risk arayışının her zaman irrasyonel olup olmadığı tartışmalıdır. Bazı durumlarda, risk almak rasyonel bir strateji olabilir.
9. Ayrıca Bakınız
10. Kaynakça
- Kahneman, D., & Tversky, A. (1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk. Econometrica, 47(2), 263-291.
- Thaler, R. H. (1980). Toward a positive theory of consumer choice. Journal of Economic Behavior & Organization, 1(1), 39-60.
- Weber, E. U., Blais, A. R., & Betz, N. E. (2002). A domain-specific risk-taking (DOSPERT) scale for adult populations. Journal of Behavioral Decision Making, 15(4), 263-290.
- Rieger, M. O., Wang, M., & Hens, T. (2015). Risk preferences around the world. Management Science, 61(3), 637-648.